Lyndon B. Johnson: De man die de nalatenschap van Kennedy veiligstelde (2024)

Lyndon Johnson steekt op 22 november 1963 plechtig zijn hand op.

‘I do solemnly swear.’

Als hij wordt beëdigd als de 36e president van de Verenigde Staten, gebeurt dat niet zoals bij andere presidenten voor het Capitool in Washington, maar in de Air Force One, op het vliegveld in Dallas, Texas.

Hij zweert ook niet op de Bijbel, maar op de katholieke catechismus van Kennedy, het enige geschikte dat hij in de haast kon vinden.

Een paar uur eerder was de 35e president van de Verenigde Staten, John F. Kennedy, Elm Street in het centrum van Dallas opgedraaid in een open Lincoln-limousine, samen met zijn vrouw Jackie Kennedy.

Het bezoek aan de thuisstaat van vicepresident Lyndon B. Johnson was een strategische zet.

De Democraten hadden in Texas maar op het nippertje gewonnen tijdens de presidentsverkiezingen van 1960. Een charmeoffensief in de grootste stad van Texas, met de charismatische Kennedy en zijn mooie vrouw, zou de Democraten een voorsprong kunnen geven voor de presidentsverkiezingen van 1964.

Maar aan deze strategie kwam plotseling een einde, toen er geweerschoten klonken uit de Texas School Book Depository. De dader Lee Harvey Oswald en zijn Carcano-geweer met serienummer C2766 stortten de VS in een landelijke noodtoestand.

Plotseling stonden de Amerikaanse strijdkrachten zich midden in de Koude Oorlog zonder opperbevelhebber. De situatie was kritiek, want er mocht binnen in de VS en internationaal geen twijfel bestaan over wie de controle had over het nucleaire arsenaal.

Er was geen tijd voor lange voorbereidingen. De VS hadden een nieuwe president nodig. Nu!

Iedereen in de Air Force One is geschokt. De jas van Jackie Kennedy zit nog steeds onder het bloed van haar man.

De enige die er redelijk beheerst uitziet is Lyndon B. Johnson. Hij wil al jaren president worden. Nu is het zover.

Tegenwoordig staat Lyndon B. Johnson in de schaduw van John F. Kennedy.

Kennedy wordt geassocieerd met de grote maatschappelijke hervormingen van de jaren 1960, ook al werden ze doorgevoerd tijdens het presidentschap van Johnson.

JFK versloeg Lyndon B. Johnson tijdens een partijbijeenkomst van de Democraten in 1960 en werd daarmee gekozen als presidentskandidaat.

De nederlaag had het einde kunnen betekenen voor Johnson, maar de mensen rond Kennedy wisten dat Johnson het magische ingrediënt zou kunnen zijn dat Kennedy’s overwinning op Nixon zou garanderen.

Kennedy was een rijkeluiszoon, katholiek en afkomstig van een elitaire universiteit aan de liberale oostkust.

In het Amerika van de jaren 1960 had hij daarom weinig verbinding met de hardwerkende, protestantse en conservatieve kiezers in het Middenwesten en Zuiden.

Maar met Johnson als vicepresidentskandidaat konden de Democraten de strijd met de Republikeinen wel aan. Johnson was van een heel ander kaliber dan Kennedy.

Lyndon Baines Johnson groeide op onder bescheiden omstandigheden op het platteland van Stonewall, Texas.

Hier werd hij omringd door boeren die hard moesten werken voor hun dagelijkse brood. De meesten hadden geen elektriciteit of stromend water. De jonge Johnson, die een scherp oog had voor vrouwelijk schoon, merkte op hoe vrouwen die in hun jeugd slank en mooi waren, op hun 40e waren versleten door het harde werk.

Zijn aandacht voor armoede en de vaak hopeloze strijd om de Amerikaanse droom waar te maken werd verder aangewakkerd toen hij na zijn studie les ging geven op een school met voornamelijk Mexicaanse kinderen.

Johnson zag dat de weg naar een universiteit of andere vervolgopleiding voor hen in feite gesloten was, gewoon omdat hun ouders geen geld hadden om een opleiding voor hun kinderen te betalen.

In veel van zijn latere toespraken herhaalt Johnson dat de Verenigde Staten als natie nooit tevreden mogen zijn zolang de deur naar kennis en sociale mobiliteit voor arme kinderen gesloten blijft.

Maar Johnsons werd niet alleen gedreven door maatschappelijke verontwaardiging – en misschien was dat niet eens zijn belangrijkste drijfveer.

Zijn biografen zijn het erover eens dat het feit dat hij op 29-jarige leeftijd in het Huis van Afgevaardigden in Washington werd gekozen ook te danken is aan zijn enorme energie en aan zijn honger naar macht en invloed.

Vanwege zijn gedrevenheid bedacht Lyndon B. Johnson ook nieuwe manieren om politiek te bedrijven. Het was bijvoorbeeld ongehoord dat Johnson in 1948 vanuit een helikopter campagne voerde voor een zetel in de Senaat.

De helikopter werd pas algemeen bekend na de Tweede Wereldoorlog en op het platteland van Texas had nog niemand ooit zo’n luchtvaartuig gezien.

Sommige kranten wisten niet eens hoe zoiets heette en schreven alleen dat Johnson was gearriveerd in een ‘soort vreemde machine’.

Typisch was dat Johnson vaak rondjes boven de menigte vloog, terwijl hij door een megafoon riep:

‘Hallo daar beneden. Dit is jullie vriend, Lyndon Johnson. Ik hoop dat jullie op mij gaan stemmen!’

Daarna gooide hij zijn grote Stetson-cowboyhoed naar het publiek, dat in juichen uitbarstte. Direct na de landing begon hij handdrukken uit te delen aan de verbijsterde toeschouwers op de grond.

Met zo’n entree dwong je respect af in Texas.

1908 - 1973

Het verhaal over Johnsons carrière in de Senaat is een studie naar macht.

De grondleggers van de Amerikaanse grondwet hebben het Congres opzettelijk ontworpen met een zwakte.

Een centraal idee in de politiek van de Verlichting was dat de macht moest worden verdeeld in drie organen: de wetgevende, de uitvoerende en de rechterlijke macht. Om machtsmisbruik te voorkomen, hadden de ‘Founding Fathers’ het wetgevende congres ook nog eens in tweeën opgedeeld: het Huis van Afgevaardigden en de Senaat.

De uitoefening van macht werd bovendien onder controle gehouden door verschillende machtsdelingen en langdurige procedures, zodat niemand het hele systeem kon domineren.

Maar Lyndon B. Johnson lukte dat wel.

Als jongste minderheidsleider in de geschiedenis (vanaf 1953) – leider van de Democratische oppositie in de Senaat – en vervolgens de jongste meerderheidsleider (vanaf 1954), slaagde LBJ erin om allianties te smeden, procedures te veranderen en Texaans oliegeld te koppelen aan liberale krachten aan de oostkust.

Een van zijn meesterzetten was toen hij steun kreeg voor de afschaffing van het principe dat verkiesbare posten moeten worden ingevuld op basis van senioriteit. Dankzij hem gebeurt dat nu via onderhandelingen.

Johnson kreeg het ook voor elkaar dat de meerderheidsleider de volgorde mocht bepalen waarin wetsvoorstellen werden ingediend, en dat hij wetsvoorstellen van anderen mocht indienen en zo zijn volle steun kon geven.

En Johnson kon behoorlijk wat gewicht in de schaal leggen. Ook in fysieke zin. En daar maakte hij regelmatig gebruik van bij zijn legendarische ‘Johnson Treatment’.

In de meeste gevallen betekende dit dat de 1,93 meter lange, 100 kilo zware Johnson zijn slachtoffer in het nauw dreef.

De persoon die Johnson wilde beïnvloeden, merkte al snel dat Johnson zijn ene hand op zijn schouder legde, terwijl hij zijn andere hand met opgeheven wijsvinger vlak voor het gezicht van de senator liet zweven.

Johnsons stem ging van fluisteren, via schreeuwen naar bijna huilen. Hij kon smeken, blijven aandringen en zelfs dreigen. Zijn zware wenkbrauwen gingen op en neer en zijn adem vulde de neusgaten van zijn slachtoffer. Deze behandeling maakte behoorlijk wat indruk.

Tegenwoordig zou dit gezien worden als een ‘onveilige werksituatie’, maar in Johnsons tijd was het slechts één middel in de politieke gereedschapskist.

Tegelijkertijd hielp deze methode de Senaat om efficiënter te werken dan ooit, en het versterkte Johnsons reputatie als een politiek grootmeester.

Hij was nu ongetwijfeld de machtigste man van de VS, op de president na. En dus was het presidentschap de volgende logische stap voor de ambitieuze Lyndon B. Johnson.

Op de bijeenkomst van de Democratische Partij in 1960 verloor Johnson echter van Kennedy in de strijd om de nominatie als presidentskandidaat.

Midden in alle chaos bood de steenrijke Kennedy hem echter de positie van vicepresident aan. Het idee hierachter was dat Kennedy, als katholiek en afgestudeerd aan de elite-universiteit Harvard, een breder publiek zou aanspreken als hij zich kandidaat zou stellen voor het presidentschap met Johnson, geboren in een klein stadje in Texas, als zijn ‘running mate’.

Johnson wist van deze achterliggende motieven, maar nam JFK’s voorstel aan.

Tijdens de verkiezingen van 1960 versloeg John F. Kennedy zijn concurrent Richard Nixon met een paar stemmen verschil tijdens een live televisiedebat. Lyndon B. Johnson werd beëdigd als vicepresident.

Johnson nam zich vervolgens voor om het ambt van vicepresident meer macht te geven, net zoals hij de functie van meerderheidsleider in de Senaat had veranderd en versterkt.

Lyndon B. Johnson hoopte waarschijnlijk ook dat de jonge en onervaren Kennedy als president in de problemen zou komen en dat hij zich vier jaar later zou kunnen ontpoppen als het vanzelfsprekende alternatief.

Een paar dagen nadat Kennedy was beëdigd als president, schreef Johnson een brief aan Kennedy waarin hij vroeg om uitvoerende bevoegdheden als vicepresident. Kennedy heeft de brief nooit beantwoord.

In plaats daarvan zorgde Kennedy ervoor dat Johnson geen kantoor of personeel in het Witte Huis kreeg, en ook geen deel uitmaakte van de ‘inner circle’ van de president. Wel werd hij vaak naar het buitenland gestuurd, op reizen met weinig politieke betekenis.

Johnson leefde in de schaduw van Kennedy. Soms was hij woest, dan weer schijnbaar verslagen.

Maar dat alles veranderde toen Kennedy op 22 november 1963 in Dallas werd doodgeschoten.

Nu kon Johnson eindelijk president worden!

Nu kon Johnson zijn energie alle ruimte geven, en met de steun van een land dat rouwde om zijn overleden president, lanceerde hij het hervormingsprogramma New Frontier, waar Kennedy alleen nog maar een conceptversie van had ontwikkeld.

En het wonder gebeurde.

Johnson slaagde erin veel van zijn politieke plannen te realiseren.

Een van zijn grootste prestaties was dat Johnson de zogenaamde Jim Crow-wetten afschafte, die de segregatie in het Zuiden hadden gesystematiseerd. Deze wetten schreven voor dat zwarte Amerikanen niet dezelfde busstoelen, toiletten, scholen en restaurants mochten gebruiken of bezoeken als witte Amerikanen.

De onderhandelingen verliepen moeizaam en leidden regelmatig tot verhitte en gewelddadige confrontaties, ook al kozen de burgerrechtenactivisten onder leiding van Martin Luther King voor een vreedzame strijd.

Maar Johnson hield het hoofd koel en zorgde ervoor dat hij een meerderheid haalde die, in ieder geval op papier, de rassendiscriminatie in de VS afschafte.

Het lukte Johnson ook om politieke steun te krijgen voor nog veel meer revolutionaire wetten.

Zijn ‘War on Poverty’ bijvoorbeeld, verbeterde de toegang tot onderwijs voor de armen.

Johnson introduceerde ook de voedselbonnen waar 42 miljoen Amerikanen vandaag de dag van afhankelijk zijn, en hij creëerde de twee grote gezondheidszorgprogramma’s Medicaid (voor de armen) en Medicare (voor de ouderen), die Barack Obama later wist uit te breiden tot de Affordable Care Act (ook bekend als ‘Obamacare’).

Johnson maakte ook wetten over stadsvernieuwing, openbaar vervoer en milieubescherming.

Dit zijn zeven wetten die Lyndon B. Johnson wist door te voeren in zijn tijd als president.

Maar hoeveel succes hij ook had in zijn beginjaren als president, door de oorlog in Vietnam en de binnenlandse politieke onrust kwam Johnson de laatste jaren van zijn presidentschap in grote problemen.

De oorlog in Vietnam kostte een vermogen, dat ook gebruikt had kunnen worden om de armoede in de VS te bestrijden. Ook leidde de oorlog tot polarisatie – zelfs binnen Johnsons eigen partij.

De onrust in de Democratische Partij werd zo groot dat de lijfwachten van de president hem lieten weten dat ze zijn veiligheid niet konden garanderen als hij zou besluiten om aanwezig te zijn bij de conventie van de Democratische Partij in 1968.

De wreedheid die ook aan de naam Lyndon B. Johnson kleeft, is vooral een gevolg van Vietnam – de oorlog zelf, maar ook de politieke verdeeldheid in Amerika. Vooral op de universiteiten, waar regelmatig rellen uitbraken.

Hier werden de leuzen van studenten zoals ‘Hey LBJ, how many kids did you kill today?’ hardhandig beantwoord door de politie, waarbij talloze slachtoffers en soms zelfs doden vielen.

Maar de geschiedenis is genuanceerder, en de tragische aspecten van de politiek hadden ook effect op de psyche van Johnson.

Of zoals hij het zelf beschreef, op zijn typische, vulgaire manier:

‘Als ik ervoor zou kiezen om de vrouw waar ik echt van hield – The Great Society – te verlaten en me zou bezighouden met die klote-oorlog (bitch of a war – red.) aan de andere kant van de wereld, dan zou ik thuis alles verliezen.’

Johnson wil herinnerd worden vanwege zijn hervormingsprogramma ‘The Great Society’. Maar hij wilde niet de geschiedenis in gaan als de eerste Amerikaanse president die een oorlog verloor. En Johnson geloofde heilig in de dominotheorie: als er één stuk valt, vallen de andere ook. Als de VS in Vietnam zouden verliezen, moeten ze daarna tegen de communisten vechten op Hawaï en vervolgens in de straten van San Francisco.

Toch lukte het Johnson niet om de Vietnamoorlog te winnen. Lange tijd dacht hij – net als Nixon en Kissinger na hem – dat voldoende escalatie vanuit Amerikaanse kant de strijd zou beslissen.

Maar dat bleek een vergissing. Het enige wat escaleerde was de tragedie van de oorlog, en de binnenlandse politieke problemen van Johnson.

In maart 1968 verklaart Lyndon B. Johnson tijdens een live toespraak op de Amerikaanse televisie dat hij zich niet opnieuw verkiesbaar stelt voor het presidentschap, en op 20 februari 1969 treedt hij af.

Hij trok zich terug op zijn LBJ Ranch in Texas, waar hij slechts vier jaar van zijn pensioen kon genieten. In 1973 overleed hij op 64-jarige leeftijd aan een hartaanval.

De laatste jaren liet hij zijn haren groeien en droeg hij regelmatig kleurrijke hawaïshirts. Als hij in het openbaar verscheen, was hij stil en bedachtzaam – een schril contrast met zijn dominante stijl van voorheen.

Johnson probeerde zich in stilte te verzoenen met de wereld om hem heen en – zoals het een goede Amerikaan betaamt – met zijn god.